Słyszy, czy nie słyszy. Kilka słów o słuchu fonemowym.

Do właściwego odbioru mowy niezbędny jest nie tylko sprawny słuch fizjologiczny, ale i dojrzały słuch fonemowy (fonematyczny), pamięć słuchowa wyrazów, a także kojarzenie wzorców słuchowych wyrazów z odpowiednimi pojęciami i rozszyfrowywanie związków między wyrazami w zdaniu.
W chwili obecnej naukę szkolną coraz częściej rozpoczynają dzieci 6 letnie, dla których długie słuchanie, zwłaszcza ze zrozumieniem, jest trudną umiejętnością. Wymaga ono, bowiem koncentracji uwagi i pamięci, które w tym czasie jeszcze się rozwijają. W wieku sześciu lat dojrzewa także umiejętność różnicowania słuchem dźwięków mowy, czyli słuch fonemowy. Jest to chyba najprostsza definicja tego pojęcia, jednak cały proces jest dużo bardziej złożony. Wymaga uprzedniego utrwalenia się w odpowiednim ośrodku mózgu śladów usłyszanych dźwięków mowy. Ślady te, tzw. wzorce słuchowe tworzą się w okolicy skroniowej lewej półkuli (u osób praworęcznych). Istnienie ich warunkuje wykształcenie się słuchu fonematycznego. Irena Styczek (fonetyk) słuch fonematyczny (fonemowy) określa, jako umiejętność rozróżniania najmniejszych elementów składowych wyrazów, czyli fonemów (np. S od Z). Rozróżnianie głoski jest możliwe dzięki pewnym, stałym i istotnym jej cechom - tzw. cechom dystynktywnym. Zespół cech dystynktywnych głoski występujących jednocześnie i służących do odróżniania wyrazów, określa się terminem – fonem. Określenie słuch fonemowy wywodzi się właśnie od terminu fonem. Zaburzenia słuchu fonemowego w praktyce objawiają się substytucjami głosek, czyli zastępowaniem, np. safa- zamiast szafa, zaba- zamiast żaba, capka- zamiast czapka itp. Z tego powodu bywa wiele zamieszania, gdy dziecko mówi taczka- zamiast kaczka albo „daj kasę”- zamiast kaszę. Znamy wiele dowcipów o ludziach, którzy substytuują głoskę „r” głoską „l” lub „ł”. Jednak dziecku rozpoczynającemu naukę czytania i pisania nie jest do śmiechu, bowiem zaburzenia słuchu fonemowego utrudniają, a niekiedy wręcz uniemożliwiają opanowanie tych umiejętności. Sprawdzenie, czy dziecko dobrze słyszy (w znaczeniu- różnicuje dźwięki mowy) jest proste i każdy może to zrobić. Wystarczy powiedzieć krótki wyraz i poprosić, aby dziecko powiedziało co słyszy na początku czy na końcu, np.: mama, oko, raki, pole itp. Można też pobawić się w „Kiedy mówię dobrze?” Rodzic mówi wyrazy, a dziecko w umówiony sposób sygnalizuje, kiedy wyraz brzmi poprawnie, np.: szafa – safa – siafa, klowa – krowa, czekolada – cekolada itp. Dobrym ćwiczeniem jest słuchanie nagrań tekstów wierszy, piosenek i próby ich opowiadania, uczenia się fragmentów, poszukiwanie nowych szczegółów itp. Życzę wesołej zabawy.

kaczka? czy taczka?

Kiedy mamy do czynienia z opóźnionym rozwojem mowy

Wielu rodziców zastanawia się, czy mowa ich dziecka rozwija się prawidłowo. Czy ich dziecko nie powinno wypowiadać więcej słów, mówić wyraźniej, budować dłuższych wypowiedzi. Każde dziecko ma prawo do indywidualnego tempa rozwoju, które niekiedy może być szybsze, ale i nieco opóźnione. Pamiętajmy o jednym, że pojawienie się jakiejkolwiek sprawności przed osiągnięciem dojrzałości do niej układu nerwowego jest niemożliwe. Każde dziecko w tej samej kolejności przechodzi przez wszystkie etapy rozwoju, jednakże w różnym tempie, wieku i często obserwuje się dysharmonie pomiędzy funkcjami. Opóźniony rozwój mowy, to wolniejsze wykształcenie się (czasem brak) umiejętności mówienia a czasami i rozumienia w porównaniu z normą rówieśniczą. Dzieci z  ORM (opóźnieniem rozwoju mowy) mają znacznie obniżony poziom umiejętności językowych, ale nie jest on spowodowany ani upośledzeniem umysłowym, ani widocznymi uszkodzeniami neurologicznymi, a słuch i inteligencja są w normie. Charakterystyczne jest również to, że rozumienie bywa w normie, a problemy dotyczą tylko mówienia. O opóźnionym rozwoju mowy możemy mówić dopiero wtedy, gdy opóźnienia są duże. Według wskaźników opracowanych przez H. Spionek przyjmuje się, że poważny stopień ORM (opóźnienia rozwoju mowy) jest wtedy, gdy mowa dziecka:

•   rocznego jest na poziomie dziecka półrocznego, czyli dziecko jedynie gaworzy,
•  2- letnie jest na poziomie mowy dziecka rocznego (wymawia kilka słów),
•  3- letniego jest na poziomie mowy dziecka 1,5 rocznego (tworzy jedynie równoważniki zdań),
• 4- letniego jest na poziomie mowy dziecka 2- letniego tj. około 300 słów słownika czynnego (formułuje zdania proste),
• 5- letniego jest na poziomie mowy dziecka 2,5- letniego (nadal posługuje się tylko zdaniami prostymi a jego słownictwo jest na poziomie dziecka w wieku ok. 2,5 lat),
• 6- letniego jest na poziomie dziecka 3- letniego (pojawiają się wprawdzie zdania złożone, ale dziecko wymawia zaledwie 1000-1500 słów),
• 7- letniego jest na poziomie mowy dziecka 3,5- letniego. 

Lżejszy stopień opóźnionego rozwoju mowy jest wtedy, gdy odchylenie czasowe w pojawianiu się kolejnych stadiów rozwojowych wynosi około 6 miesięcy- w przypadku dziecka 2-letniego lub do około roku w przypadku 7-8-latka. ORM może pojawić się w różnych okresach kształtowania się mowy i może dotyczyć wszystkich jego poziomów- artykulacji, rozumienia, słownictwa, gramatyki lub tylko niektórych.

Kiedy z całą pewnością powinniśmy się niepokoić i skontaktować z logopedą?

• gdy dziecko w wieku 6- 7 miesięcy nie gaworzy,
• gdy dziecko wsuwa język między zęby podczas artykulacji głosek s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, t, d, n lub ociera nim o wargę. Jest to wada, która się utrwala i, z której się nie wyrasta.
• gdy dziecko nawykowo mówi przez nos,
• gdy zauważymy zmiany anatomiczne w budowie narządów mowy dziecka,
• gdy wydaje nam się, dziecko źle słyszy,
• gdy dziecko zniekształca, zastępuje głoski innymi, nie znanymi w języku polskim, np. gardłowo wymawia głoskę r. 

Dlaczego Kubuś mówi rower, Maciuś lowel, a Wojtuś jowej?

Właściwie wszyscy dobrze wiemy, że rozwój każdego człowieka przebiega odmiennym tempem, trybem, rytmem itp. Temu prawu podlega także nauka języka. Skoro więc dziecko też człowiek, nie spodziewajmy się, że wszystkie 3, czy 4 latki będą mówiły tak samo. Poza tym, że mówienie jest sprawnością, której trzeba się uczyć, jak wszystkich innych, ludzie (dzieci) mają różne temperamenty i odmienne predyspozycje. Człowiek uczy się języka poprzez obserwacje zachowań, słuchanie, kontakt z innymi ludźmi oraz emocje i zabawę. Jest to możliwe dzięki sukcesywnemu dojrzewaniu różnych organów mowy. Po urodzeniu żaden z nich nie jest jeszcze gotowy do swych czynności. Mowa wytwarza się dzięki skoordynowanej aktywności mięśni języka, warg, gardła, podniebienia, krtani i płuc. Dziecko ćwiczy narządy artykulacyjne poprzez czynności ssania, połykania, żucia itd. Zakładając, że wszystko funkcjonuje jak należy, w rozwoju mowy dziecka muszą (powinny) pojawić się następujące etapy:

• krzyk, wokalizacja a, o, e, u, y
• pierwsze nieświadome dźwięki (głużenie)
• świadome naśladowanie dźwięków, sylab (ok.6-7 miesiąca gaworzenie)
• do 1 roku dziecko wymawia p, b, m, n, t, d, k, ń, ś, ć, pierwsze słowa, np. mama, tata, da, baba
• 1- 2 rok życia dziecko wymawia p, pi, b, bi, m, mi, f, fi, w, wi, ń, ź, ć, dź, j, ki, gi, k, g, h, t, d, n, l, zastępuje sz, ż, cz, dż przez ś, ź, ć, dź, zastępuje r przez l lub j i często f przez ch np.: ziupa, siafa, ciapka, jowej, lyba, choka (foka)
• w 3 rok życia utrwala się s, z, c, dz, stosowane też w miejsce sz, ż, cz, dż (jest to tzw. seplenienie fizjologiczne). Może się pojawić r np.: rower, lowel lub jowej
• 4 lata - w izolacji prawidłowo wymawia sz, ż, cz, dz, r, ale w mowie spontanicznej nadal może seplenić
• 5 lat- ok. 80% 5-latków ma wymowę zupełnie zrozumiałą dla otoczenia
• 6 lat- mowa dziecka powinna być opanowana pod względem dźwiękowym, jednak bywa jeszcze daleka od doskonałości. Wyrazy bywają zniekształcone, występują uproszczenia grup spółgłoskowych, a głoski najtrudniejsze, jak: sz, ż, cz, dż czy r zastępowane są przez łatwiejsze: s, z, c, dz oraz l, j.
• wymowa 7 latka powinna być zgodna z normą osób dorosłych, czyli poprawna pod względem artykulacyjnym.

Jeśli zatem rozwój dziecka przebiega prawidłowo, osiąga ono poszczególne umiejętności, wystarczy jedynie stworzyć mu okazję i przestrzeń, aby mogło się spokojnie rozwijać. (Patrz zabawy, rady, wskazówki z wcześniejszych postów.) 

Następnym razem o tym, kiedy mamy do czynienia z opóźnionym rozwojem mowy.